Guri Kulås

#fff

Amerikanarane Michael Dweck og Gregory Kershaw har filmar spesialisert seg på å dokumentera svinnande kulturar. Frå eksentrisk motorsport på USAs Long Island i «The Last Race» (2018) via soppsanking i Italia i «Trøffeljegerne i Piemonte» (2020) til gjeting frå hesteryggen på den argentinske pampasen i «Gaucho Gaucho» (2024) går filmskaparduoen opp nye spor langs kjende forkastingsliner mellom tradisjon og modernitet, periferi og sentrum, samfunn og privat profitt. For gauchoane er også klimaendringar eit akutt trugsmål.

Den historiske himmelen over filmforteljingane er like høg og vid som den verkelege himmelen over pampasen, men dei grunnleggande humanistiske, ofte komiske, filmane lèt politiske over- og undertonar vera nettopp det. Fokuset ligg bokstavleg tala på karaktersterke menneske som med beina planta i sin eigen kvardag, stråler som stjerner i Gregory Kershaws vakre filmfoto.

 og særmerker Dwecks og Kershaws filmar på tvers av landegrenser og miljø er ein spesifikt visuell og stadig meir iscenesett og stilisert forteljarstil. «Gaucho Gaucho» er i hovudsak tatt opp med eit stilleståande kamera og strukturert som ei rad strengt komponerte, svartkvite tablå.

Uttrykket harmonerer med framstillinga av ein kultur som er fastfrosen i ei enno ikkje mekanisert og langt mindre digitalisert fortid. Det ofte lågt plasserte kameraet understerker også kor lite mennesket er ved foten av Andes og at livet her avheng av ein finstilt sameksistens mellom gaucho, dyr og natur. Det er kunnskap som enno blir overført frå generasjon til generasjon gjennom gjeting og hestesport, fanga i filmscener med sterk romantisk appell til framandgjorde tastaturarbeidarar i kinoen. Vi blir blant anna kjende med ei jente som vil bli rodeoryttar som sin far, ein annan far som lærer sin mindreårige son å klara seg i villmarka, og ein eldre mann som prisar sitt harde og frie liv.

 å intervjua dei medverkande framfor kamera lèt filmskaparane ektepar eller familiemedlemmar snakka saman to og to over eit bord der dei er filma i profil. Ein kan berre fabulera om kor mykje førearbeid og instruksjon som ligg bak dei sketsjliknande scenene. Spartanske interiør skapar ei meiningsberande ramme rundt samtalane, og bordtablåa vekslar med actionprega utandørsaktivitetar slik portrettliknande narrativar vekslar med observasjon.

Personleg er eg både entusiastisk og kritisk til Dwecks og Kershaws metodar. Graden av stilisering viser at dokumentarfilm enno har stort, uutnytta stilistisk og retorisk potensial. Innslaga av rein fotokunst, som når kamera dvelar ved at gauchoane sine enorme vernebukser av kuskinn (

) flagrar som englevingar langs hestebuken, yter også noko ekstra til framstillinga av jordnære liv. Samstundes balanserer «Gaucho Gaucho» på grensa mot gammaldags, eksotiserande etnografisk film. Tankane går i alle fall går til dokumentarpioneren Robert Flahertys iscenesetting av fangst- og fiskarliv «av i går». Det er påfallande at ein mobiltelefon, ein tv eller ei straummast aldri er innom synshald.

Farvel til ein kultur

Mange politiske stridstema byggjer på erkjenninga av at dei sosiale skilja i Noreg aukar, og at skiljet mellom dei som har og ikkje har fridomen som følgjer av materiell velstand, i stor grad fell saman med geografiske og kulturelle skilje. I storbyane særleg kjem dei samanfallande skilja ikkje minst til uttrykk i skolen.

Statistikken viser at skilja trugar måla for fellesskolen, men også at desse måla ikkje kan bergast 

 ved å tilføra større skoleressursar. Graden av sosial og etnisk homogenitet blant elevane betyr også noko for læringsmiljø, skolekultur, forventingar og utsikter til vaksenlivet.

erkjenningar, men VGs kommentarskribent Shaza Majid vart møtt med kjensleladde lesarprotestar då ho på nyåret dreiv «antropologisk» observasjon ved Bjørnholt og Ullern vidaregåande skolar og dels stadfesta bildet av problem med sosial kontroll og vald på skolane i Oslo aust medan rus og sosial utfrysing gjorde seg sterkt gjeldande under ei tekkeleg overflate på Oslo vest. Det var det siste som provoserte dei omtalte elevane og deira foreldre.

Det er difor spanande når TV 2 i innspurten av stortingsvalkampen lanserer den ambisiøse programserien «Skolebytte». Serien ønskjer nemleg ikkje berre å kartlegga sosiale skilje og ulike verdiar, eller konfrontera fordommar mellom aust og vest i Oslo-skolen, men signaliserer i vignetten ein freistnad på å «bidra til å løse et voksende samfunnsproblem».

er det litt uklart kva slags sjanger «Skolebytte» er. «Et unikt eksperiment» er omtalen TV 2 sjølv nyttar om røyndomsserien der tolv niandeklassingar frå Oslo vest og tolv frå Oslo aust blir sette saman til ein ny klasse. I to veker er timeplanen deira fylt med heite debatt-tema som integrering og segresjon, religion og ytringsfridom, kjønnsroller og homofili, rus og festkultur.

Den første veka blir dei spente elevane frå Uranienborg skole på Frogner bussa til Bjøråsen skole på Romsås der like smånervøse elevar og to godt førebudde lærarar ventar dei. Veka etter tar romsåselevane bussen motsett veg. At begge grupper reiser inn i ukjent landskap, blir stadfesta alt første dag då ein av frognerelevane undrar på om dei er i ein ny kommune når bussen passerer Torshov på Ring 2. Men det som møter både oss og elevane, er noko heilt anna enn det Majid observerte på Ullern og det Margreth Olin dokumenterte frå Hauketo i «Ungdommens råskap» frå 2004.

elevane, er kjent. Debattane i klasserommet tar utgangspunkt i ein-til-ein-samtalar mellom to frå kvar sin skole. Aktuelle politiske saker blir også konkretiserte gjennom praktiske oppgåver, blant anna i form av demokratiske valkampøvingar. Men kven har lagt premissane for læringsopplegget? Er «det unike eksperimentet» journalistisk motivert og styrt, er det forskingsbasert eller har dei respektive skolane kontrollen på det faglege innhaldet? Det får vi ikkje vita noko om.

«Skolebytte» er produsert av selskapet Teddy TV som står bak realityliknande infotainment som «Team Pølsa», «Helsekost Furuseth» og «Petter Uteligger», men kven som står bak innhaldet i serien, korleis val av skolar og utvalet av elevar har gått føre seg, er uklart. Det burde det vorte opplyst om både fordi utanforståande eksperiment i grunnskolen er strengt regulerte og fordi TV 2 rammar inn serien med å spørja om 14-åringane kan bidra til å løysa samfunnsproblem.

sine respekterte gravejournalistar frå «Norge bak fasaden», Janne Amble and Kadafi Zaman, til å presentera dei fem episodane i «Skolebytte», men deira journalistiske tyngde spelar tilsynelatande inga rolle her. Dei kommenterer berre «funna» i klasserommet med meir og mindre relevante personlege anekdotar og sjeldnare i form av forskingsbasert tilleggsinformasjon. Dette gjer serien meir overflatisk enn han kunne vore. På den andre sida: at journalistane snakkar ut frå ulike private røynsler om å endra syn på både religionsvitsar og kjønnsroller, gjer det kanskje lettare for publikum å tenkja litt opnare om tema mange har fasttømra oppfatningar om?

TV 2 samlar Oslo

#000

Den skeive filmhistoria har produsert ei mengd medrivande kjærleiksdrama om den første, totalt identitetsomveltande forelskinga. Noko av den emosjonelle spaninga og empatiske krafta i 

av desse forteljingane botnar i det som også er ei smertefull utfordring for publikum anten dei er skeive eller streite. Nemleg det at det så ofte endar ulukkeleg for hovudpersonane du har identifisert deg med og heiar på.

Det er ei allmenn oppvekstrøynsle at den første forelskinga leier til avvising og/eller vonbrot, men risikoen er sjølvsagt større når kjenslene på ulike vis har vorte og dels enno blir, rekna som forbodne. Anthony Schattemans langfilmdebut «Young Hearts» ser ut til å ha som sitt fremste mål å minka risikoen ved sjølverkjenning og å koma ut av skapet. Filmen har fått 9-årsgrense på kino, og det høver godt for hovudmålgruppa og deira foreldre og familiar. Jamvel om det handlar om 14-åringar, gjev «Young Hearts» assosiasjonar til korleis skeiv oppvakning kunne vorte takla i «Linus i Svingen».

 i tenåra, men ikkje heilt i puberteten enno. Den vesle heimbyen på den flamsksnakkande landsbygda i Belgia er ei idyllisk lita boble der alle kjenner alle, skolevener passar på kvarandre og kjernefamiliane er omsorgsfylte reir for barna. Den einaste som stikk seg ut er Elias’ «flaue-far», musikaren Luk (Geert Van Rampelberg), som nettopp har skrive årets lokale sommarhit («Den første kjærleiken er som honning søt …» ), og er for oppslukt av eigen suksess til å sjå at noko er i ferd med å skje med sonen.

Det som skjer, er at den jamgamle Alexander kjem flyttande frå Brussel med sin storbyfransk og urbane sjølvtillit. Alexander blir ikkje berre Elias’ nabo og klassekamerat, den nye guten gjer det også brått og uventa tydeleg for Elias at han aldri har vore forelska i småkjærasten Valerie. Elias må finna ut kva det betyr for han sjølv og for forholdet til Alexander, Valerie, venene og familien sin.

 det uråd for nykomaren Anthony Schatteman å unngå jamføring med sin svært talentfulle landsmann Lukas Dhont og hans prepubertale tragedie «Close» (2022). Schattemans evne til å formidla drama gjennom bilde kan ikkje måla seg med Dhonts både samansette og ­intuitivt forståelege karakterteikningar, hans sanselege og emosjonelt gjennom­borande kamerabruk eller narrative klipping.

Schattemans talent er habilt, men ordinært. Han arbeider heilt innanfor etablerte handverksrammer for realistiske, barnedramakomedier. Det utprega debutantmanuset er også noko utilfredsstillande i sine overflatiske freistnader på å skapa ytre spaning og ein underutvikla ide om å gjera Elias og Alexander til kunstnariske tvillingsjeler.

Schatteman og hans elskelege skodespelarar gjort debutfilmen til ei mogleg terapeutisk lindrande oppleving for dei som sjølve går gjennom det Elias gjer eller som skulle 

at deira eiga identitetsoppdaging hadde vorte møtt på same trygge og kjærleiksfulle vis som det Elias’ bestefar og foreldre viser han.

At «Young Hearts» vart kåra til beste film under den vanlegvis kunstnarisk sterke Oslo Fusion-festivalen, tyder på at det finst eit behov for forteljingar som bryt med historiene om øydeleggande fordømming og ei lengt etter skeive forteljingar som ikkje munnar ut i sjølvfornekting og sorg.

Filmen gjev assosiasjonar til korleis skeiv oppvakning kunne vorte takla i ‘Linus i Svingen’

Trygt å stupa ut i livet

To år etter eksponeringa av fleire aksjehandelskandalar i norsk toppolitikk er Erna og Sindre-satiren «Ingen kommentar» klar for kino. Det er raskt levert når ein kjenner finansierings- og produksjonsprosessane i norsk spelefilm. Samstundes kan ingen heiltent filmskapar – og både regissør Petter Næss og manusforfattar Ståle Stein Berg er på ein formtopp her – konkurrera med den galopperande politiske røynda.

Når rammevilkåra for liva våre blir definerte av verdsleiarar som regjerer som mafiabossar, bleiknar raskt minnet om korrupsjonssaker i dei heimelege styringspartia. Den erkjenninga er kanskje det største hinderet for at «Ingen kommentar» skal bli nettopp ein 

 politisk kommentar. At satiren har slike ambisjonar, blir stadfest alt i den ironiske ansvarsfråskrivinga som står skriven over opningsfotoa av Oslo, slottet og statsministerbustaden: «Dette er en film. Enhver likhet med virkelige personer er tilfeldig.»

 bur regjerings- og familiematriark Alma Solvik (Laila Goody), partileiar for «De blå», saman med ektefelle Sondre Bortnes (Anders Baasmo). Utan tydelege posisjonar korkje her eller der luskar Sondre i dørene mellom dei private og offentlege romma når han ikkje ivrig følgjer børskursane på laptopen sin. Frå å leva komfortabelt i skuggen blir Sondre brått kasta inn på den farlege, offentlege valplassen når næringslivsavisa N24 (i røynda E24) stiller spørsmål ved om statsministergemalens 

verkelege saka er gjort til reisverk i ein tydeleg fiksjon godt dekorert med ymse pinlege realitetar frå den nære politiske historia til fleire parti. I staden for å gjera dramaet til ein satire om politikk som ein veg til privat forteneste via uetisk/uvørden handsaming av privilegert informasjon – som var kjernen i skandalane rundt både Ola Borten Moe, Anniken Huitfeldt og Erna Solberg – vel filmskaparane ein på alle vis lettare utveg med å la «Ingen kommentar» bli (endå) ein farse om krisehandtering. Pia Tjeltas kyniske og ærgjerrige spinndoktor Karianne Moen har trekk frå både Dustin Hoffmans og Robert De Niros stormannsgalne tåkeleggarar i Barry Levinsons Clinton-satire «Wag the Dog» (1997), som også blir direkte referert til i handlinga.

Det sagt, så råkar Tjeltas karakter spikaren på hovudet. Inspirert av Kariannes «Dirty Dancing»-motto «Nobody puts Baby in a corner» får skodespelaren briljera i ei herleg breial, 

 rolle. Karianne er både filmskaparane sin doktor Relling-figur og filmens smartaste og mest omsynslause maktspelar (den som gjennomført nyttar politisk salbar informasjon til personleg vinning). I det heile verkar det som både Tjeltas, Goodys og Baasmos roller er skrivne for nettopp dei, og jo flauare scener dei blir utfordra med, jo meir ser dei ut til å kosa seg.

også Petter Næss’ mest vellukka filmregi så langt. Hans gode komiske timing og personinstruksjon blir denne gongen forløyst i ei forteljing som er på høgd med mediet.

Vi har sett twittermeldingar på lerretet før, men her er både slike og ei rad scenografiske detaljar med på å fylla kvart bilde med utfyllande karakter-, miljø- og historieinformasjon på eit vis som inntil dei siste åra har vore sakna i norsk film og tv-drama.

Til dømes yter det til satiren at PST berre er visuelt til stades ved regjeringsbilar og i dørkameraet på statsministerbustaden for å gje ein alvorsam, ytre kontrast til det politiske og personlege tøyset på innsida. Medan statsministerekvipasjen må stansa for å plukka opp ei pizzabestilling, ser vi PST bruka hundeposen på fortauet. Og når dei gamle gymnasvenene Alma og Karianne dreg i gang ein grand prix-låt i baksetet, står dei dresskledde stivt vakt rundt bilen.

på lag med det referansespekka manuset og lèt identifiserbare anekdotar veksla saumlaust med generell bak-kulissene-karikatur. Regien har fingerspisskjensle for kva ein kan ta for gjeve at publikum veit. Det blir ikkje kasta bort speletid eller -rytme på unødige forklaringar, og filmen klokkar inn på formfullenda 90 minutt.

Jo flauare scener dei blir utfordra med, jo meir ser dei ut til å kosa seg

Den norske andedammen

Kven er dei unge, ofte frå arbeidarklassen, som «lèt» seg karikera og audmjuka i show som «Paradise Hotel»? Og kvifor går viljesterke jenter med på å reprodusera ufyselege kjønnsstereotypar til bruk som klikkagn?

Desse tematisk tidsrette spørsmåla var med å sikra Agathe Riedingers langfilmdebut plass i hovudkonkurransen i Cannes i fjor.

uomtvisteleg regitalent, men etter å ha sett «Wild Diamond» sit ein att med kjensla av at regissøren 

ikkje har søkt svar på sine spørsmål gjennom research blant ungdom, men snarare fylt manus med eigne fordommar og kulturell ballast.

I alle fall er det noko skjematisk med nærstudien av 19-årige Liane, som drøymer stort medan ho overlever frå dag til dag i ein av dei meir uglamorøse byane i Sør-Frankrike. Liane er i aggressiv opposisjon mot si fjerne og blakke mor, som lit på stadig nye kjærastar for å trygga tak over hovudet på seg og døtrene Liane og Alicia. Liane har kome att frå eit opphald på barneheim, ein lagnad ho vil unngå for søstera. Når pubertetsjenta postar utfordrande foto av seg sjølv i sosiale media, er det 

 for å koma i kontakt med lokale menn. Ho vil bli oppdaga og reisa ut, og sjansen kjem kanskje når ein castingagent for «Miracle Island» ser Instagram-kontoen hennar.

, den marginaliserte, sinte og lengtande Liane, har fleire likskapsdrag med Antoine Doinel – hovudpersonen i François Truffauts «På vei mot livet» (1959), sjølve urfiguren i moderne fransk oppvekstfilm.

Der Truffaut hadde Jean-Pierre Léaud, har Riedinger Malou Khebizi til å kroppsleggjera Lianes sjelelege smerte og motstridande pubertetskjensler. Vi trur på henne, men motsett Truffauts sjølvbiografisk drivne skildring av Antoine er ikkje Lianes røynsler Riedinger sine. Kanskje er det difor eg synest at ei utanforståande, vaksen tolking formar portrettet?

 indre livskraft i si kunstnarsjel. Lianes kjendisdraum kokar ned til eit ønskje om at 

 skal fylla tomrommet ei likeglad mor har skapt i hjarta hennar. Det er ikkje psykologisk utruverdig, men som innanfråportrett av utleverande tenåringsjenter har NRK-serien «Rekviem for Selina» (basert på liva til norske rosabloggpionerar) meir å by på av forståing for kva som motiverer påverkarar og realitydeltakarar.

På veg mot reality

Årets musikalproduksjon ved Bømlo teater i Sunnhordland er henta frå Broadway-historia si avdeling for bramfritt publikumsfrieri. «The Sound of Music» frå 1959 var kulminasjonen av Richard Rodgers’ og Oscar Hammersteins 15 år lange, uvanleg produktive og ditto suksessrike samarbeid. Frå «Oklahoma!» i 1944 til Hammersteins død i 1960 endra radarparet Broadway-musikalen til det forteljande, karakterdrivne dramaet vi assosierer med sjangeren i dag.

Like fullt var Rodgers & Hammerstein òg ein veritabel 

 I tillegg til å vera ei både romantisk og alvorsam historie om musikkens humaniserande kraft er «The Sound of Music» også ein slagerparade, der songnummer som «My Favorite Things» raskt gjekk inn i standardrepertoaret til jazzvirtuosar, og «Edelweiss» vart tolka av alle 

 av den gamle skolen. Fleire nummer med vekselsong, der eit kor av barnerøyster svarar ein solist – slik som i «Do-Re-Mi» – er også uimotståelege invitasjonar til allsong. Desse varige kvalitetane (og heroiske utøvarar!) heldt stand mot uveret «Floris» på tysdag i førre veke, då underteikna såg Bømlo teaters svært fuktige generalprøve i uteamfiet på Moster.

 er laust basert på familiememoarane til Maria A. Trapp, men med ei sjølvstendig og reformerande guvernante i hovudrolla og islett av kommenterande musikkteater i musikalhandlinga minner forteljinga også ein god del om ideane i Rodgers & Hammersteins tidlegare kioskveltar «The King and I» (1951). Denne gongen med dramaet lagt til nær historie i Europa.

Handlinga går føre seg i Austerrike i 1938, og klimakset der dei patriotiske, antinazistiske hovudpersonane må flykta landet, fell saman med 

. Ein kunne sjå føre seg at teaterregissørar i 2025 ville gjort maksimalt ut av flyktninghistoria, men med unntak av ein prolog der vi ser von Trapp-familien trygt framme i New York i 1939, har Jostein Kirkeby-Garstad lagt vekt på musikalens store komiske potensial i si familievenlege oppsetting på Bømlo.

 i alpeklosteret Nonneberg, der dei nyfikne nonnene syngande drøftar kva dei skal gjera med den godhjarta, men villstyrige postulanten Maria, og likeins i herskapshuset til kaptein og enkjemann Georg von Trapp, dit den kloke abbedissa sender Maria som guvernante til von Trapps sju morlause born for at ho skal læra noko om livet før ho tar klosterløftet.

Alle som har sett Julie Andrews spela Maria i Robert Wises Oscar-vinnande filmatisering av «The Sound of Music» frå 1965, veit at den unge kvinna set livet i den strikse offisersheimen på hovudet og vinn tilliten og kjærleiken til både den sørgjande kapteinen og hans sju inneslutta, plettfritt uniformerte barn (som ho syr klede til av gamle gardiner som dei kan leika i).

ekstra songmateriale, og Richard Rodgers skreiv både ord og tonar til «I Have Confidence», som Maria syng for å setja mot i seg sjølv før ho tek til på den uvande oppdragarjobben. At songen også er med i oppsettinga til Bømlo teater og blir framført på nynorsk for første gong av Frøy Hovland Holtbakk i rolla som Maria, er kanskje eit teikn på at Kirkeby-Garstad har skula like mykje til filmen som den originale musikalproduksjonen for inspirasjon.

Maria er med i dei fleste songnummera, og Holtbakk, som til dagleg er operasopran, både syng og spelar seg varm i den berande musikalrolla. Ho er snart det uomtvistelege midtpunktet i framsyninga og treng ein motspelar av Preben Hodnelands kaliber. Skodespelaren er velvald som kaptein von Trapp og får også demonstrert ei kjenslevar og vakker songrøyst.

 kanskje Karoline Krüger er noko bortkasta som Marias romantiske konkurrent, Frau Schraeder, som er meir av ei tale- enn songrolle, men Krügers divakarisma er viktig for rolla.

Oscar Hammerstein har flow, som ein ville sagt i dag

Broadway på Bømlo

Den private fattigdomen veks i vårt oljerike sosialdemokrati. Paradokset er godt illustrert av at køane til Fattighuset i Oslo veks eit par kvartal bak Operaen der billettane kostar 900 kroner. Det geografisk korte, men sosialt store spennet blir vist i vignetten til Thomas Seltzers reportasjeserie «Den norske fattigdommen».

NRK-produksjonen er slept ein månad før stortingsvalet, og basert på tre av dei fire perspektivrike episodane er serien meir politisk substansiell enn det meste av utspels- og kommentarjournalistikk som NRK driv med i ein valkamp.

tillit blant NRK-sjåarar med sine spørjande reportasjereiser blant marginaliserte i USA. No nyttar han same programformat for å granska om det òg finst grunn til å frykta ei lagnadstung sosial splitting her til lands. For kva ligg bak og kva konsekvensar har det at 350.000 norske husstandar har så dårleg råd at dei må kutta måltid, eller at kvart tiande norske barn veks opp i fattigdom? Desse tala finst i statistikkane «Den norske fattigdommen» prøver å forstå gjennom møte med dei det gjeld.

I all hovudsak får intervjuobjekta vera ekspertar på eigne liv medan dei som driv friviljug hjelpearbeid og eit fåtal forskarar som slepp til, gjerne sjølv har relevant fattigdomsrøynsle – slik som sosionomen Anna-Sabina Soggiu. Alle er taleføre, men Seltzer er òg ein svært god intervjuar som møter alle i det som blir reelt mellommenneskelege, personleg reflekterte og samfunnsmessig relevante samtalar om kven som hamnar i fattigdom og kvifor, og kva utvegar som finst. Slik vi kjenner Seltzer frå «Trygdekontoret», er han ikkje redd for å konfrontera folk med sensitive spørsmål som nettopp høyrer eit trygdekontor til, men hans uformelle tone er alltid empatisk eller avvæpnande galgenhumoristisk.

inndelt med ein introduserande episode som gjer oss kjent med omgrepet «arbeidande fattige» – folk i fulltidsstillingar, som likevel berre lever rundt fattigdomsgrensa. Episoden tar opp skamma ved å vera fattig i eit rikt land og skildrar «fella» skapt av å ha einsleg forsørgaransvar og kronisk vanhelse.

I episode to blir det brennbare temaet «ung ufør» meir enn eit polemisk talepunkt for politikarar, og vi får innsyn i brukarsida av Nav-systemet, som stadfestar utfordringar som blant andre Kaveh Rashidi tok opp i VG denne veka. Episode tre tar på utmerka og dels oppløftande vis opp det svært alvorlege temaet barnefattigdom.

 på serien er ikkje veldig ulik dei omstridde seriane til Tore Strømøy. Også Seltzer er ein (politisk!) engasjert frontfigur som snakkar fram ei ramme rundt treff med gamle og nye kjende medan han køyrer til og frå møta i bil. Det som skil Seltzer frå Strømøy (og mange andre!), er at Seltzers problemstillingar og analysar er kunnskapsbaserte forenklingar heller enn emosjonelle refleksar. «Den norske fattigdommen» er eit døme på vellukka kombinasjon av karismatisk programleiing og redaksjonsstyrt og research-basert journalistikk.

Ja, takk til meir slik reportasje i valkampen.

Fattig i rikt land

Til sjuande og sist er det alltid immigrantar og fattigfolk som får skulda for samfunns­kriser, konkluderer ein kynikar i Adam McKays røyndomsbaserte finanskrisesatire «The Big Short» frå 2015.

Til liks med i vanlege rans­thrillerar ser vi planlegginga og gjennomføring av det store kuppet gjennom augo til «ranarane», altså finansspekulantane, noko som gjer det vanskeleg ikkje å heia på dei. Særleg når bandittane – også i tråd med sjangerkonvensjonane – er eit knippe eksentriske individualistar som lukkast fordi dei er smartare eller meir vågale enn den gemeine hop.

Men ved å halda seg strengt til sjølve finansintrigen og å bryta opp den fengjande forteljinga med innsmett som forklarer «avanserte finansielle instrument» som 

 av fascinasjonsfellene som gjorde at mange vart meir tiltrekte enn fråstøytte av Martin Scorseses «The Wolf of Wall Street» (2013).

 er at regissøren gjennom dei nemnde fiksjonsbrota minner oss om at vi blir påverka av forførande (falske) forteljingar både i og utanfor kinoen, og begge stadar er det vi i salen som betalar for moroa. Publikum i USA og Europa betalte ikkje berre ein kinobillett for å la seg underhalda av ransplottet og identifisera seg med «geniale» ranarar. Dei betalte også for det 

 kupputbyttet med sine jobbar, sine pensjonar, sine heimar og offentlege velferdstenester.

Den amerikanske staten berga som kjent pyramidespelet kalla internasjonal finansnæring, og filmen minner om at Credit Suisses’ Kareem Serageldin var den einaste bankfunksjonæren som måtte i fengsel for si medverknad til krisa. Kareem var inga fattiglus, men han var immigrant med eit arabisk «skurkenamn».

også som ei slags sjølvpisking på fleire prisgallaer. Ruben Östlund fekk den stivpynta salen i Cannes til å brøla som apar då han tok i mot Gullpalmen for høgkulturharselasen «The Square» i 2017. I 2019 fekk Bong Joon-ho same pris for skildringa av ein blodig klassekrig mellom herskap og tenarar i «Parasitt». Den klaustrofobiske «heime hos-filmen» vant også Oscar for beste film i koronaåret 2020, som ein kulminasjon av den koreanske filmbølgja. Det rasla i juvelar då den amerikanske filmeliten applauderte Bong utan teikn til at dei tenkte på sin eigen tenarskap heime.

At Adam McKay låtteleggjorde dei rike og mektige utan å fetisjera luksusvarar eller overskridande fest- og ferievanar, verkar endå viktigare i dag, men i siste halvdel av 2010-talet var det vel så viktig at dei tidsånddefinerande filmane fanga opp protestrøyster nedanfrå.

ikkje berre vil forstå verda, men endra henne, er det ikkje nok med satire. Det veit Ken Loach, som har halde fast ved sitt solidariske program i nær 60 år. I 2016 motiverte den då 80-årige regissøren mange til politisk handling med å visa korleis 

 hadde omskapt eit av verdas beste helse- og sosialvesen til eit umenneskeleg monstrum.

«Jeg, Daniel Blake» var likevel ikkje ei unik, britisk historie. Publikum i marknadstilpassa velferdsstatar over heile Europa kjende att det digitaliserte Kafka-byråkratiet som nektar den 59-årige snikkaren og samfunnsstøtta Daniel Blake trygdeytingar trass i at fastlegen har stempla han som arbeidsufør etter eit hjarteinfarkt.

For den som vil endra verda, er det ikkje nok med satire.

Motstandens estetikk

Då Ridley Scott på tampen av 2024 slepte «Gladiator II» laus på publikum, var det lett å avskriva filmen som noko nær 

-versjonen av «Gladiatoren» – regissørens sjangerskapande, romerske helteepos frå 2000 (då filmar enno fekk norsk tittel på kino). Men hendingar utanfor kinoen kan fort gje filmar ny meining. Eit par månadar etter premieren vart Trump–Vance-styret formelt innsett på Washingtons Capitol, og brått verka Scotts oppdikta nidportrett av den forfengelege og hemngjerrige keisarduoen Caracalla og Geta, og dei kyniske kleptokratane rundt dei, nifst aktuelt.

filmens relevans på etter tusenårsskiftet er å dra fram dei mange verka – historiske som samtidige, eventyrlege som røyndomsnære – som har spådd, åtvara mot og uroa seg over undergangen til vår tids militære og kulturelle imperium, USA. «Gladiator» I og II rammar inn desse alarmerande forteljingane i kvar sin ende av 25-årsepoken Klassekampen vil sjå tilbake på gjennom fem ulike artiklar i sommar.

ikkje dei beste frå høvesvis 2000 og definitivt ikkje frå 2024, men dei er viktige som meir enn kioskveltarar som kan halda den breie kinokulturen i live. For endå meir enn dei reproduserer den populære valden i Colosseum, idealiserer «Gladiator» I og II dei republikanske ideala Roma vart grunnlagt på. Til liks med andre av Ridley Scotts historiske parallellar gjer også desse filmane krav på å vera innlegg i våre dagars store politiske ordskifte.

«Gladiator» I og II er forfallsforteljingar om dyrekjøpt militær ekspansjon, om ideologisk svik og politisk så vel som personleg degenerering i palass og senat. Med ei retorisk kraft som berre kinofilmen kan mønstra, stør «Gladiator»-filmane opp under ein USA-analyse vi kan kjenna att frå vonbrotne aviskronikørar og ditto tv-debattantar som minnest grunnlovsfedrar og rettsstatsprinsipp.

Scotts propagandalike pompøsitet undergrev likevel noko av den allegoriske bodskapen. Særleg sidan ein vanskeleg kan kjenna att det verkelege USA i dei luftige replikkane som selektivt hyllar Romas gamle stordom og statens idealistiske reisverk.

og Joel Coen nærare amerikansk mentalitets- og realhistorie i den briljant musikalsk strukturerte sørstatssatiren «O Brother, Where Art Thou?», ein annan populær film frå 2000. Også denne henta inspirasjon frå antikken, men frå Hellas og Homer. I ei karakteristisk endevending av høgt og lågt, alvor og skjemt lét Coen-brørne ein jålete småsvindlar spela rolla som USAs Odyssevs. På si farefulle ferd gjennom 1920-talets Jim Crow-styrte statar må antihelten vri seg ut av ei rad mytiske og historisk spesifikke «prøver» for å nå heim til si sosialt ambisiøse kone, som trugar han med skilsmål.

Musikksporet med bluegrass og gospel, sett saman av T Bone Burnett, gjer «O Brother, Where Art Thou?» til ein av dei kulturhistorisk mest kunnige og substansielle komediane frå 00-talet.

det enno vanleg at dei største filmane vart til i tradisjonsrike filmstudio, men Hollywood har òg vore ei stormakt på hell dei siste 25 åra. Blant anna fordi profitthungrige investeringsfond får stadig meir makt rundt styreborda samstundes som digitaliseringa har flytta pengar og talent til alle ting online. Redninga for kinofilmbransjen på 00-talet vart grensesprengande kostbare filmføljetongar bygde på bokseriar med eit garantert globalt publikum. Dei mest vellukka prosjekta var dei med kravstore fans og sterke kunstnariske føringar: «Ringenes herre» (2001–03) og «Harry Potter» (2001–11). I tilbakeblikk kan ein sjå at formatet på desse kinosuksessane også bana veg for seriane i dei konkurrerande strøymetenestene, som også har tatt over nemnde bokseriar.

algoritmestyrte fôrhaustar byrja å samla inn alle nye estetiske spirer og blanda dei i same silo, vart kinofilmen tilført ny vitalitet frå eit breitt spekter eksperimentelle kunstnarar som endra både traust, realistisk dramaturgi og standardiserte sjangerformular. I 2001 gjekk Jean-Pierre Jeunet frå nisjekunstnar til publikumsfavoritt med den romantiske komedien «Den fabelaktige Amélie fra Montmartre». Jeunets fargesprakande scenografi, overflod av forførariske anekdotar og sukkersøte heltinne nådde likevel ikkje opp mot David Lynchs «femdimensjonale» pasjonslabyrint «Mulholland Drive» frå same år. Lynchs surrealistiske forteljing om den storøygde småbyjenta som blir (opp)slukt og transformert av Los Angeles – 

 er forma som eit möbiusband der scenene vekslar mellom det medvitne og undermedvitne.

Republikkens fall

I 1999, fire år før ho døydde 101 år gammal, vart nazipropagandisten Leni Riefenstahl (1902 – 2003) intervjua av filmskaparen Heinrich Breloer i samband med produksjonen av hans tv-serie om Albert Speer («Djevelens arkitekt», 2005). Breloer rigga seg til med ein ventande campingstol og lét kameraet «rulla» i Riefenstahls solfylte, sommargrøne hage medan intervjuobjektet – som tydeleg hadde svekt syn og beinføring – måtte leiast dit.

Straks ho sette seg i stolen, fanst det ingen teikn til at 97-åringen på noko vis var redusert: Ho tar opp ein handspegel, ser på sine nyfriserte krøllar og stramt påteikna augebryn, og byrjar kommandera kor kameraet bør stå og korleis overlyset må dempast for at rynkene ikkje skal synast. Utanfor bildet høyrer vi regissøren fortelja «Frau Riefenstahl» at lyset er perfekt i høve til kameraretninga, men ho gjer seg på subtile vis vanskeleg med ikkje å leggja frå seg spegelen, med å sjå opp i lufta og halda fram med å snakka om overlyset. Ingen som ser klippet vil vera i tvil om at dette er eit menneske som er vand med å få det nett som no vil.

er eitt av fleire tidlegare upubliserte opptak med Leni Riefenstahl, og eit nøkkelklipp i Andres Veiels arkivdokumentar «Riefenstahl». Hovudbodskapen i portrettfilmen er at tittelpersonen ikkje berre tok regien på eitkvart filmsett ho arbeidde på, men at ho også iscenesette seg sjølv i heile sitt lange liv, og regisserte rehabiliteringa av sitt eige ettermæle.

Veiel gjer på si side ein grundig jobb med å riva ned skiljet – som Riefenstahl mødesam bygde opp i etterkrigstida – mellom «kunstnaren» Leni Riefenstahl og hennar statlege oppdragsgjevarar Herr Hitler og Dr. Goebbels, «nazistane» (eit ord Riefenstahl ugjerne nyttar). Veiel gjer også bruk av filmen Riefenstahl sjølv meinte definerte livet hennar og som ho ville bli hugsa for, «Det blå lyset» (1932), eit kjent døme på den særtyske sjangeren 

lpine fjelldrama med fjellklatring, brevandring, skiaction, romantikk og eventyrleg, obskur metaforikk. Denne arven står heller ikkje upletta att når Veiel har gått gjennom han.

 snakkis etter premieren på filmfestivalen i Venezia i fjor haust, og er sidan vist på festivalar verda over. No er dokumentaren tilgjengeleg via Vega Scenes strøymeteneste Vega Hjemmekino – eit godt kinoalternativ for å finna kvalitetsfilm (med norsk teksting) i Ferie-Noreg.

I år er det 90 år sidan Riefenstahl skreiv seg inn i den mørkaste delen av filmhistoria med «Viljens triumf». Den nyskapande og påkosta propagandafilmen var med si veksling mellom nærbilde og masseopptrinn ei retorisk forsterking av dei strengt koreograferte nazipartidagane i Nürnberg i 1935. Her kunne publikum sjå dei beundrande portretta av det ariske menneskeidealet og ei idealisert framstilling av autoritetsforholdet mellom førar og folk. Riefenstahl vart notorisk – men også teknisk beundra av filmfolk – for si estetiske tolking av den nazistiske ideologien og dens politiske masseappell.

Leni Riefenstahl vart intervjua om Albert Speer (1905–81), var ikkje tilfeldig. Den like ambisiøse filmskaparen og arkitekten var jamgamle kjenningar frå eliten i Det tredje riket. Speer, ein av Hitlers private vener og seinare rustingsminister under krigen, var også mannen som teikna giganttribunen og hadde ideane til lyseffektane på stadion, som vi ser i «Viljens triumf».

Like viktig er at Speer og Riefenstahl delte historie og heldt kontakten etter 1945. Speer vart dømd til 20-års fengsel av Nürnberg-tribunalet, men nytta straffa til å skriva ein internasjonalt bestseljande sjølvbiografi, som han gav ut som fri mann i 1966. Riefenstahl vart arrestert av amerikanske styrkar, men lauslaten etter avhøyr der ho nekta for å ha kjennskap til noko nazistisk brotsverk. «Det er tvilsamt om ho fortel sanninga, men ho verkar ærleg», kan vi lesa i avhøyrsrapporten Veiel har funne.

Riefenstahl og Speer lét seg resten av sine liv intervjua i vestleg tv- og presse mot svært god betaling – og på svært spesifikke intervjuvilkår, som vi kan sjå i Veiels film … men kven kunne stå imot freistinga til å gje frå seg den redaksjonelle fridomen i bytte mot sensasjonen? Berre ein fransk tv-journalist, ifølgje Veiel.

Veivel riv skilja mellom kunstnaren og nazistane

Arkiva sigrar over viljens triumf

Rikfolks liv har vore populært filmstoff til alle tider, men rikingfascinasjonen ser ut til å ha nådd ein ny topp gjennom strøymetenestene. Og då gjennom forteljingar som kombinerer fetisjering av eit luksusforbrukarliv med satire over dei kravstore vanane og smålege, sjølvopptekne personlegdommane, som den ettertrakta rikdomen har ført med seg.

psykologisk og sosiologisk (interes)sant ved karikaturane, men når ein overlèt sjangeren til algoritmar, blir dei ulike produksjonane først og fremst så lik kvarandre at alt blir overflate. Det er ikkje noko nytt med den observasjonen, men tematikken gjer den kommersielle mekanismen ekstra absurd.

Mike Whites «The White Lotus» går på 

i sesong etter sesong på HBO, og Jesse Armstrong vart innhenta av røynda frå han fullførte «Succession» (2018–2023) til han fekk ut årets 

-apokalypse «Mountainhead». Det er kvalitetssatirane.

går føre seg i Danmark og er skriven av Ingeborg Topsøe og regissert av Per Fly, men motsett Flys prislønte klassesamfunnsstudie frå 00-talet («Benken», «Arven», «Drapet»), kunne det inngjerda bustadområdet på Sjælland vore kor som helst i verda. Dei innleiande dronebilda frå nabolaget, finansektemennene og «upstart-konene» med sine ignorerte barn og trakasserte tenarskap har vi sett før. «Reservatet» kombinerer «rikingskrekk» med kjende element frå britisk tv-krim. Her startar oppnøstinga av dei mørke løyndomane under den støvtørka overflata med at ei av dei filippinske au pairane forsvinn.

har ei meir inderleg tilnærming til karakterane sine enn kollega Susanne Bier, som no har spesialisert seg på riking-

med Nicole Kidman i seriar som «The Undoing» og «Det perfekte paret». Hovudpersonen Cecilie (Marie Bach Hansen) er likevel den einaste rolla med sjel bak den glansa pappfronten.

Glatt om glatt miljø

Israels spesielle status i amerikansk politikk har vore ein katastrofe for palestinarane. USAs nær vilkårslause, tverrpolitiske støtte til Netanyahus høgreekstreme regjering har òg potensial til å bli ein katastrofe for verdas jødar. At det er ei delt frykt blant jødar i Israel og USA, kan ein lesa av kontakten mellom høgtståande israelske krigsmotstandarar og New York Times-journalistar som Thomas Friedman og Ezra Klein. Men at Israel er heva over all politisk debatt i USA, er også ein veksande katastrofe for seriøse, amerikanske medium og ei underopplyst allmente.

kulturkrigen»i Det demokratiske partiet, sa Ezra Klein nyleg i ein podkast om ordførarnominasjonskampen i New York og nykomaren Zohran Mamdanis siger over partieliten. Muslimen og palestinavenen Mamdani, som stør ein ikkje-jødisk israelsk stat med like rettar for alle borgarar, vart Demokratane sin ordførarkandidat i verdas nest største jødiske by trass ein massiv kampanje for å stempla han som antisemitt.

Kva Mamdanis siger seier om gapet mellom etablissementet og grasrota i Det demokratiske partiet, er éin ting. I denne samanhengen er det viktigare at Mamdani vann trass i at liberale media agerte som fraksjonspressa til partileiinga. Dei grilla han om Midtausten i ein 

der stjerneskotet stilte på eit oppsiktsvekkjande sosialdemokratisk program.

av verdadebatterer folkemord, og tidlegare statsminister i Israel Ehud Olmert kallar Israels handlingar på Gaza krigsbrotsverk, har den partipolitiske opposisjonen til Trump-styret og dei politiske vaktbikkjene i USAs liberale, 

 media handsama Israel-støtte som ein identitetsmarkør i ein intern maktkamp.

Innstillinga er øydeleggande for kvaliteten på og truverdet til journalistikken. Ho undergrev arbeidet oppsummert i slagordet «Demokratiet døyr i mørkeret», som The Washington Post tok i bruk då Trump først vart president i 2017.

truskapsløfta til journalistiske prinsipp om faktarapportering og sanningssøking har ikkje omfatta Gaza-dekkinga. Tvert om har den tradisjonelle identifiseringa med Israel vorte stadfesta gjennom ordbruk og kjeldeutval med politisk slagside.

Amerikanske tv-stasjonar har gjeve frå seg redaksjonell kontroll når dei har vore 

 med den israelske hæren (IDF), og trass i at internasjonale presse- og menneskerettsorganisasjonar har dokumentert IDFs målretta drap på palestinske journalistar inne på det avstengde Gaza, har dei største media i USA (og Storbritannia og Tyskland) slutta opp om krigsstøtte til Israel og vidareformidla IDFs talepunkt om at drepne, palestinske journalistar har «hatt band til» Hamas.

Det er som om lærdommane frå Irak-krigen vart sletta frå det kollektive medieminnet etter 7. oktober eller «vårt 11. september», som den israelske regjeringa har kalla Hamas-åtaket.

seg mellom Trumps åtak på pressefridomen til media og borgarrettane til palestinaaktivistar på den eine sida og liberale media si blinde Israel-støtte på den andre.

USAs medie­problem

Regissøren tok jobb i heimesjukepleien før han laga filmen «Hjem kjære hjem»

– Ideen til filmen kom då eg besøkte eit eldre venepar eg ikkje hadde sett på lenge, og oppdaga at mannen no trong hjelp i kvardagen, fortel Frelle Petersen på spørsmål om korleis ein mannleg filmregissør i sin beste alder kunne koma på å laga «Hjem kjære hjem», eit empatisk, engasjerande og attkjenneleg kinodrama frå den kvinnedominerte heimesjukepleia.

– Min ven hadde vorte dement. Han kjente ikkje meg, og han kjente seg ikkje att i si eiga stove. Det var smertefullt taust rundt kaffibordet. Så kom ein heimesjukepleiar på fast visitt, og frå andre rom i huset høyrte eg min ven kvikna til i livleg prat. Latter lydde over lydane av rutinert stell. Her kom det eit menneske min ven kjende att, som gav hjelp og fekk han til å kjenna seg trygg – og det slo meg at eg visste ingenting om dei som gjer denne fantastiske jobben!

Frelle Petersen er ikkje ein som diktar opp røynda ved pc-en. Han tok turnusjobb i heimkommunen på Jylland og arbeidde i heimesjukepleia før han skreiv manus.

– Eg lærte meir om det å vera menneske på dei ­månadane enn eg hadde lært fram til då i livet. Mitt første oppdrag åleine var å skifta stomipose på ei 90-årig kvinne. Eg var livredd, men ho hadde lært opp mange av mitt slag, og alt gjekk vel. Då eg gjekk ut av huset, visste eg at opplevinga skulle bli ­opninga på ­filmen. Mykje av det eg erfarte, har kome med i forteljinga – dei nære banda du får til dei du besøker ofte, kjensla av ikkje å strekka til når noko går gale, presset frå den strenge timeplanen i møte på soverom, i badet og på kjøkenet til menneske du kanskje aldri har helst på før!

Spesialvisingar av filmen for sjukepleiarar har stadfest at «Hjem kjære hjem» set fingeren på høgst reelle faglege utfordringar. Samstundes er det innlysande for både helsearbeidarar og film­skaparar at det ville vore etisk og ­juridisk umogleg å laga ein dokumentarfilm med så intime skildringar av sårbare menneske og av konfliktar mellom pleiarar og pårørande eller mellom tilsette og leiarar i kommunen. Så korleis har Petersen gått fram for å dramatisera desse scenene?

– Eg samarbeidde nært med kommunen og særleg ein uvurderleg fritalande veteran i heimetenesta. Så lyste vi ut ei open prøvespeling for eldre i kommunen. Heile 50 folk melde seg, og 48 av dei syntest det var greitt å vera nakne framfor kamera. Kroppane var resultat av dei lange liva dei hadde levd, og ingen skjemdest over dei. Vi hadde også god hjelp av ein intimitetskoordinator på settet.

Det vellukka samarbeidet med ikkje-profesjonelle skodespelarar er ikkje nytt for Frelle Petersen. Filmen er siste del av ein trilogi med «heimstaddikting» frå Sønderjylland der det har vore eit krav å snakka 

. Den sentrale rolla i alle filmane er spela av Jette Søndergaard, som òg har fått med seg nære slektningar framfor kamera. I Petersens gjennombrotsfilm «Onkel» – som skildrar dansk landbruk i dag – er det Jettes verkelege onkel som spelar bonden. I «Hjem kjære hjem» er det Jettes bestemor Karen Tygesen som spelar Else, kvinna med stomiposen, medan Jette spelar den urøynde pleiaren Sofie, men dei spelar ikkje seg sjølve.

Film rosar heimehjelpa

I 50 år har Hollywood sveitta fram mot sommarmånadane for å laga noko som kan nå opp mot Steven Spielbergs karrieredefinerande monsterdrama «Haisommer» frå 1975. Filmen sette ein ny og krevjande standard både for publikums forventingar til ein sommarfilm og for filmbransjens mål på suksess (diverre inkluderte ikkje suksesskriteria at komande filmar skulle kunne vekkja interessa til og bli analyserte av folk som den marxistiske kulturkritikarlegenda Fredric Jameson, slik Spielbergs film vart).

på kinotoppen i USA i 14 samanhengande veker, vart den første amerikanske filmen til å tena over 100 millionar dollar og har fått æra for å etablera fenomenet «kioskveltar» eller 

. Mytar og anekdotar frå produksjonen av «Haisommer» har vorte fortalde om att i media over heile verda dei siste vekene. Og dei personlege historiene til dei involverte har vorte til ein jubileumsdokumentar med (den tåpelege antinostalgiske) tittelen «Jaws@50». Den kjem på Disney pluss neste veke samstundes som 2025-årgangen av kioskveltar-pretendentar gradvis blir rulla ut på kino.

denne helga, «Jurassic World: Rebirth», gjer sitt beste for å minna oss om at Steven Spielberg også er opphavsmann til denne filmserien – for sju filmgenerasjonar sidan. Spielberg braut eigne kinorekordar på nytt i 1993 med «Jurassic Park». Sidan har 30 år med oppfølgjarfilmar seld billettar på Spielbergs gode namn og rykte parallelt med at dei kunstnarisk har stadfesta risikoen forfattar Michael Crichton åtvara mot alt i bokførelegget frå 1990: nemleg at underhaldningsmastodontar skapt av genetisk endra arvemateriale frå historiske artar blir misfoster.

om menneskeleg hybris, om billionær-bestefaren – ei slags julenisseutgåve av Elon Musk – som i forblinda entusiasme vil realisera «alle» barns draum om å sjå levande dinosaurar i ein spesialbygd «temapark» på ei isolert, tropisk øy. Sjølvsagt går det katastrofalt gale. Bestefar-gründeren kan kontrollera evolusjonen like lite som han kan kontrollera dei kommersielle kreftene, som aggressivt søker bioteknologien han har utvikla gjennom selskapet InGen.

Det er klassisk Frankenstein-tematikk kombinert med velkjend kapitalismekritikk frå både Spielbergs eigen «Haisommer» og annan moderne skrekk. «Jurassic World: Rebirth» er til dømes tydeleg inspirert av Alien-universet (der 

styrer verda) og spesielt «Alien: Resurrection» (1997) – ispedd tidsrette tema som faunakriminalitet og klimakrise.

er det farmasi-industrien som er skurken representert ved selskapet Parker-Genix, som ønskjer å laga ein lukrativ hjartemedisin basert på genterapi utvikla av DNA frå dei største rovdyra i hav, luft og på jorda i juratida. Arvematerialet må – svært heldig for actionscenene i filmen – haustast frå blodprøver tatt av levande dyr, som no lever i ei karantenesone rundt ekvator.

Forretningsmannen som initierer blodprøve-ekspedisjonen, har ingen av dei forsonlege trekka til InGen-bestefaren. Den iskalde kynikaren Martin Krebs (Rupert Friend) liknar meir på Indiana Jones’ nemesis der han spradar omkring i kvit lindress og panamahatt. Referansen til denne andre, store Spielberg-serien er sjølvsagt ikkje tilfeldig. Krebs får jamvel leigesoldatane han rekrutterer til å verka sympatiske ikkje minst når den strengt ulovlege, private militæroperasjonen kryssar kurs med ein jordomseglande familie i havsnaud, og Krebs er den einaste som ikkje vil hjelpa.

er ein freistnad på å spleisa Spielbergs familieunderhalding med meir reindyrka, vaksen monsterskrekk og militæraction frå seinare filmar. Regissør Garreth Edwards er sjølvproklamert Spielberg-fan, og han har fått med seg manusforfattar David Koepp, som samarbeidde med Spielberg på begge hans Crichton-baserte filmar «Jurassic Park» og «Den tapte verden» (1997).

Utfordringa for Edwards og Koepp, som begge er dugande handverkarar, er at dei ikkje kan starta med ein original ide, men må forhalda seg til både 30 års manuskriptmessig lappverk og kravet om at ein kvar ny dinosaurfilm må ha fleire og meir spektakulære actionsekvensar enn den førre. Også her speglar produksjonen av filmane si eiga handling. Ein sentral plott-tråd i «Jurassic World»-filmane er at publikum fort trøytnar på «vanlege» dinosaurparkar og vil ha ny spaning – altså større og farlegare dyr. Heile Jurassic Park-franchisen har vorte ein sjølvdrivande sjølvironi, som berre vil slutta å reprodusera seg når det blir uråd å tena pengar på dei muterte klonane.

Det er spanande einskildscener i Jurassic World: Rebirth.

Rovdyr­kapitalisme

Filmskaparen Aislinn Clarke gjer seg med «Fréwaka – dype røtter» til ein framståande representant for to interessante trendar i skrekkfilm. For det første ein nasjonal, irsk trend der keltisk folketru og språk blir brukt til å bearbeida dramatiske hendingar frå både nyare og eldre irsk historie. For det andre, og meir generelt, ein internasjonal trend der kvinnelege regissørar fornyar kjende skrekkfilmtropar ved å fylla dei med spesifikke kvinnelege røynsler som fødselsdepresjon og omsorgsbyrder eller valdtektstraume. Rose Glass’ «Saint Maud» (2019) er eit døme på den mangfaldige sjangeren, som er vist på norske kinoar.

som langfilmregissør med «The Devil’s Doorway» der verkelege overgrep utført av katolske nonner i Magdalenavaskeria, fungerer som ein høgst reell klangbotn for skrekken. Dei generasjonsoverskridande trauma frå desse brotsverka spelar også ei rolle i hennar nyaste film «Fréwaka» – som bokstavleg tala tyder djupe røter.

unge, nerveslitne heimehjelpa Siobhán/«Shoo» (Clare Monnelly) mistar den svovel-religiøse mora ho lenge har vore framandgjort frå, får ho eit oppdrag utanfor allfarveg hos den eldre, fiendtlege og sterkt overtruiske kvinna Peig (Bríd Ní Neachtain).

unna Peig, men Shoo ser ut til å ha ei intuitiv forståing for dei psykiske plagene til den gamle.

Gjennom mystiske samanfall i handlinga og fordobling av visuelle motiv (som speglar, dører, brurekjolar – og ei illevarslande geit), og ikkje minst gjennom fellesskapen i det irske språket, skapar Clarke samband mellom kvinnelagnader i tre generasjonar.

Fysiske realitetar og psykose er etter kvart vanskeleg å skilja frå kvar andre, men det trugande nærværet av mennene som – kledde i både mørke dressar og keltiske(?) masker – går i prosesjon gjennom byen ved bryllaup og gravferder, er ikkje til å ta feil av.

God nytolking av morsmonsteret

Teknologi­oligarkane har hamna i skuggen av kleptokrat-­krigsforbrytarane, men Jeff Bezos og Amazon har gjort sitt for å koma tilbake i sentrum av det negative medielyset: Bezos med sine bryllaupsplanar og selskapet han grunnla, med sine businessplanar for å erstatta Amazon-­tilsette med KI.

Ein gründer som Bezos burde innsett at han kunne ha snudd situasjonen til positiv PR for seg sjølv og Amazon med 

 grep, nemleg ved å flytta bryllaupet online!

 ha gått glipp av at Jeff Bezos og Lauren Sánchez har invitert til bryllaup i Venezia, og at fastbuande har protestert stadig sterkare mot arrangementet jo nærare den interkontinentale kakseinvasjonen har kome. Det vagt annonserte tidspunktet for giftarmålet er «juni», som per i dag betyr denne eller neste helg. Luksushotella er for lengst reserverte og berørte kanalar og torg skal truleg stengast for vanleg ferdsel, men den største frykta er at bryllaupet skal auka masseturismen som kveler den verdsarvlista byen.

småminka meg til å tvila på kjærleiken. Kjenslene kan vera ekte trass i at valet av Venezia som romantisk scene for kjendispar er ein komplett klisje.

Fram til nyleg ville det likevel vore ein prestasjon å gjera sitt eige sosietetsbryllaup til noko anna ei storslegen privat hending, som hovudsakleg ville vekt nyfikne i allmenta. I desse tider derimot er denne slags ressursslukande eskapisme for ein elite som kan overleva ei kvar krise, meir enn kva mange toler. Og opplyste menneske som teknologigründerar og deira journalistkjærastar burde ikkje bli overraska av at folk i Venezia er lei av å bli brukt som statistar i evenement for tilreisande.

ein høveleg åstad for Jeff Bezos’ private eksessar sidan kapitalismens røter kan sporast til den gamle bystatens kontroll med Silkevegen og maritime handelsruter. Demonstrasjonen av rikdom og status som bryllaupet representerer, ser også ut til å ville måla seg med makta og prakta til dogane, men sidan Bezos’ rikdom og Amazons handelsdominans er bygd på netthandel, burde han vald å gifta seg i kyberverdas Venezia. Ikkje minst ville det vore lurt at styreformannen gjekk føre med sjølvdigitalisering når dei tilsette skal bytast ut med KI.

Det virtuelle Venezia er dessutan alt tilgjengeleg i dataspel som det historisk orienterte Assassin’s Creed. Og sidan Grand Theft Auto i 2024 viste seg som ei god nok plattform til å setja opp «Hamlet», burde Assassin’s Creed i år vera bra nok for Bezos’ bryllaup. I spelet kan du ta del i renessansens venetianske karneval, eit perfekt overdådig bryllaupsmiljø. Brureparet sjølv ser jo alt ut som spelavatarar med sine 

-implantat, plastpuppar og kjemisk innsprøyta trutmunnar. Den bryllaupskvite, utringa habitten som Lauren Sánchez viste fram på Donald Trumps presidentinnskriving, er også heilt i tråd med kleskoden for kvinnelege avatarar i spelverda. Her er mykje på plass alt!

-grunnleggjaren sjå at det er forretnings- og omdømmemessig vinn-vinn å digitalisera seremonien. Det ville spart han for utgifter til luksushotell, leige av vigsels- og festlokale og uante summar i mutar til offentlege tilsette. Og Bezos hadde ikkje trengt å stansa der. Dei som var med på «Grand Theft Hamlet» var spelarar. Bezos kunne tatt pengar for å la publikum vera med på maskespelet. Det ville òg vore tilfredsstillande for oss som er opptatt av karnevalesk kultur som ei endevending av makthierarkiet. At Assassin’s Creed er eit leigemordarspel, ville sett ein ekstra spiss på festen.

Bryllaupsgåver, spør du. Dei kunne gjestene klikka ned i Amazons digitale handlekorg

og sakene kunne vorte sendt heim til dei nygifte med Amazons leveringsdronar. App-baserte gratulasjonstenester kunne formidla KI-genererte helsingar – på italiensk for stemninga si skuld.

Broligarkar bør gifta seg online

Med «28 Days Later» medverka britane Danny Boyle og Alex Garland til zombiebølgja som har prega film-, fjernsyns- og spelindustrien etter 2000. Den tidsrette premissen i 2002 var at ei dyreverngruppe uforvarande slepte laus eit ekstremt aggressivt virus frå ein militærlab i London. 28 dagar seinare var sivilisasjonskollapsen på dei britiske øyane total.

Når Boyle og Garland vender tilbake til dette universet 28 år seinare (dei hadde ikkje noko med «28 Weeks Later» å gjera), har mykje skjedd i det verkelege verda. Storbritannia har til dømes gått ut av EU og innført dels juridisk tvilsame tiltak mot immigrasjon. Likevel måtte òg britane gjennomleva koronapandemien, som 

hadde sitt opphav i eit laboratorium. Brexit-politikk av Nigel Farages sjåvinistiske og «isolasjonistiske» type er viktigare for «28 Years Later» enn «Wuhanlabteorien», for kort å oppsummera filmideane.

er ei postapokalyptisk oppvekstforteljing der handlinga har mykje til sams med «The Last of Us». Rommet for nyskaping i zombiesjangeren har vorte trongt sidan 2002. Hovudpersonen er tolvårige Spike (Alfie Williams) som i tillegg til å læra å overleva i eit isolert sjølvbergingssamfunn truga av muterte virusinfiserte, også må læra at vaksne er løgnaktige og foreldre dødelege.

«28 Years Later» opnar med ein dramatisk prolog frå starten på virusutbrotet der forholdet mellom far og son (både biologisk, sosialt og religiøst) blir skissert som eit hovudtema. Kva er ein god far? Kva har farsrolla å seia for sonens utvikling som mann? Filmen argumenterer for at giftig maskulinitet og religiøs ekstremisme også er virus ein må ha «smitteverntiltak» mot. Alex Garland får ta ut sine mytiske interesser i kommenterer til «all» britisk kulturhistorie frå heidensk horror til komiske Shakespeare-referansar.

overflod av idear, som opplagt skal utviklast i ein serie filmar. Mykje er uforløyst, og Boyles ekspressive oppstykking av ­kronologien kan ikkje skjula det. ­Estetisk heng filmen 

att i Boyles 90-talsstil, men har òg interessante, polemiske grep som å bruka klipp frå gamle riddarfilmar, første verdskrigsfilmar og lyden av Rudyard Kiplings ­Boerkrigs-dikt «Boots», som opnar for mange tolkingar.

Brexit-zombiar

Den britiske filmnestoren Mike Leigh sluttar aldri å interessera seg for tilhøvet mellom grunnleggjande bestanddelar i menneskelivet – psyke, samhandling og samfunn. «Hard Truths», som fortel om to diametralt ulike søstrer og familiane dei har skapt, er eit relasjonsdrama av klassisk Leigh-merke, men framleis utvidar 82-åringen motivkrinsen med nye element.

Mest synleg i «Hard Truths» er at alle rollene er svarte. Har det noko å seia reint bortsett frå det opplagde poenget at svarte britar utgjer ein stor, men lite inkludert del av samfunnslaga Leigh alltid har skildra? Nei og ja. Karakterdraga, familiedynamikken og livsutfordringane er som ein kunne venta i eit av Leighs aspirerande småborgarlege arbeidarklassemiljø, men filmen viser òg medvit om at det å vera svart brite, gjeve ei felles livsrøynsle som kvite ikkje deler.

det ikkje uproblematisk å dramatisera historier som (i alle fall ytre sett) ikkje er eins eigne, men Leighs alltid eksepsjonelle skodespelarar har også stor innverknad på filmane sidan manus blir til gjennom ein kollektiv improvisasjonsprosess i dramaverkstadar. Marianne Jean-Baptiste og Michele Austin, som spelar søstrene med dei mykjeseiande, motsett-klingande namna Pansy og Chantelle, har dessutan samarbeidd med Leigh på fleire av hans viktigaste filmar.

Marianne Jean-Baptiste vart nominert til alle dei største filmprisane for sin debut i Gullpalmevinnaren «Hemmeligheter og løgner» (1996). At hennar 

som Pansy har vorte oversett av alle utanom BAFTA, er smått utruleg. Kanskje er det fordi rolla ikkje er berre enkel å lika?

å akseptera at ein mann lèt bitterheit, redsle og sjølvforakt slå ut i aggressivitet, slik David Thewlis’ einsame, arbeids- og huslause hovudrolle gjorde det i Mike Leighs «Naken» (1993). Pansy er den Leigh-rolla som liknar mest på Thewlis’ sinte, unge arbeidarklassemann trass i at ho er ei middelaldrande, gift kvinne og husmor, som bruker dei vakne delane av dagen til å halda den upersonlege byvillaen nærast sterilt rein for (innbilte) bakteriar og smuss.

Pansy har angst, ho vaknar alltid med eit skrik. Det skjer fleire gongar i døgnet for ho er djupt deprimert, og søv mykje. Pansy er redd, ho er på vakt mot krenkingar frå alt og alle og slik ho møter kassadama, tannlegen, sofaseljaren og andre framande med «førebyggjande åtak» i form av infernalske, fordomsfulle harangar mot deira person og utsjånad, møter ho sin eigen mann Curtley (David Webber) og vaksne son Moses (Tuwaine Barrett) med endelaus refs for unnlatingssynder som å gå med sko inne eller ikkje å tørka av kjøkenbordet. Dei to nær tause mennene er oftast å sjå høvesvis på jobb eller på rommet sitt med øyreklokker på.

 psykisk vanhelse på alvor også gjennom ikkje å gjera krav på å kjenna alle svar. Vi får mange ulike ymt, men kjem aldri helt til botnars i 

Pansy har vorte den ho er, eller kvifor ho er så ulike den harmoniske søstera. Vi forstår berre at det Pansy kallar å vera «heimsøkt», er uuthaldeleg både for henne og dei omkring henne. Vi får også glimt av tolsame kjærleikshandlingar frå Chantelle og Moses som kanskje kunne ha forløyst Pansy, men det finst ingen 

Guri Kulås

Artikler

Den vakre «Gaucho Gaucho» flørtar med eksotisme.

Er bussing av elevar svaret på sosial splitting mellom aust og vest?

«Young Hearts» er ein god samtalestartar for familiar med skeive barn.

Den norske andedammen

Påverkarportrett blir ordinært, men vellaga oppvekstdrama.

Fullskala oppsetting av «The Sound of Music» fordriv vestlandsvêr og -vind.

Norsk fattigdom handlar ofte om sjukdom. Kva fortel det om styring av velferdsstaten?

Motstandens estetikk

Filmhistoria frå tusenårsskiftet spår USAs undergang og overgangen frå kinofilm til tv-serie, frå epikk til meme.

Leni Riefenstahl hadde regi på eige liv i 101 år.

Rikingdramaet har fått ein dansk variant i «Reservatet».

USAs medieproblem

Regissøren tok jobb i heimesjukepleien før han laga filmen «Hjem kjære hjem»

Filmane om dinosaurane som blir vekte til live med uetisk bioteknologi, har vorte eit sjølvrefererande univers der originalfilmen har lidd same lagnad som fortidsdyra.

Irsk folketru gjev form til uboteleg, historisk smerte.

Broligarkar bør gifta seg online

Danny Boyles politiske skrekk-virus vil vera basis for mange mutasjonar.

I «Hard Truths» er det filmens empati med eit destruktivt deprimert menneske, som gjev von.

Anja Breiens utforskande kunstnarskap peikar alltid framover.

Eit uuthaldeleg eksil

Historia om Nadav Lapids filmsatire «Yes» viser at det enno finst ein debatt om sionisme i Israel.

Grand Prix-prisen er noko meir enn ein «andreplass».

Korleis veit du at du har nådd filmtoppen? Når Elle Fanning har namnet ditt på t-skjorta.

Sentimentalt på ein god måte

I dag går Julian Assange på raud laupar.

Ikkje sidan Liv Ullmann har ein norsk skodespelar hatt så store roller i så mange internasjonale storfilmar.

Ikkje alle pengar er gode pengar.

Den vakre «Gaucho Gaucho» flørtar med eksotisme.

Er bussing av elevar svaret på sosial splitting mellom aust og vest?

«Young Hearts» er ein god samtale­startar for familiar med skeive barn.

Den norske andedammen

Påver­kar­por­trett blir ordinært, men vellaga oppvekst­drama.

Fullskala oppsetting av «The Sound of Music» fordriv vest­lands­vêr og -vind.

Norsk fattigdom handlar ofte om sjukdom. Kva fortel det om styring av velferds­staten?

Mot­stan­dens estetikk

Filmhis­toria frå tusen­års­skiftet spår USAs undergang og overgangen frå kinofilm til tv-serie, frå epikk til meme.

Leni Rie­fenstahl hadde regi på eige liv i 101 år.

Riking­dra­maet har fått ein dansk variant i «Reser­va­tet».

USAs medie­problem

Regissøren tok jobb i heime­sjuke­pleien før han laga filmen «Hjem kjære hjem»

Filmane om dino­sau­rane som blir vekte til live med uetisk biotek­no­logi, har vorte eit sjølv­re­fe­re­rande univers der origi­nal­filmen har lidd same lagnad som for­tids­dyra.

Irsk folketru gjev form til uboteleg, historisk smerte.

Broli­garkar bør gifta seg online

Danny Boyles politiske skrekk-virus vil vera basis for mange mutasjonar.

I «Hard Truths» er det filmens empati med eit de­struk­tivt deprimert menneske, som gjev von.

Anja Breiens utfors­kande kunst­nar­skap peikar alltid framover.

Eit uuthal­deleg eksil

Historia om Nadav Lapids filmsatire «Yes» viser at det enno finst ein debatt om sionisme i Israel.

Grand Prix-prisen er noko meir enn ein «andre­plas­s».

Korleis veit du at du har nådd filmtoppen? Når Elle Fanning har namnet ditt på t-skjorta.

Senti­mentalt på ein god måte

I dag går Julian Assange på raud laupar.

Ikkje sidan Liv Ullmann har ein norsk skode­spe­lar hatt så store roller i så mange inter­na­sjo­nale storfilmar.

Ikkje alle pengar er gode pengar.

«Young Hearts» er ein god samtalestartar for familiar med skeive barn.

Påverkarportrett blir ordinært, men vellaga oppvekstdrama.

Fullskala oppsetting av «The Sound of Music» fordriv vestlandsvêr og -vind.

Norsk fattigdom handlar ofte om sjukdom. Kva fortel det om styring av velferdsstaten?

Motstandens estetikk

Filmhistoria frå tusenårsskiftet spår USAs undergang og overgangen frå kinofilm til tv-serie, frå epikk til meme.

Leni Riefenstahl hadde regi på eige liv i 101 år.

Rikingdramaet har fått ein dansk variant i «Reservatet».

USAs medieproblem

Regissøren tok jobb i heimesjukepleien før han laga filmen «Hjem kjære hjem»

Filmane om dinosaurane som blir vekte til live med uetisk bioteknologi, har vorte eit sjølvrefererande univers der originalfilmen har lidd same lagnad som fortidsdyra.

Broligarkar bør gifta seg online

I «Hard Truths» er det filmens empati med eit destruktivt deprimert menneske, som gjev von.

Anja Breiens utforskande kunstnarskap peikar alltid framover.

Eit uuthaldeleg eksil

Grand Prix-prisen er noko meir enn ein «andreplass».

Sentimentalt på ein god måte

Ikkje sidan Liv Ullmann har ein norsk skodespelar hatt så store roller i så mange internasjonale storfilmar.